ΔΥΣΤΟΠΙΚΕΣ ΕΥΤΟΠΙΕΣ

Κάνω αυτόν τον καιρό μία εργασία πάνω σε ένα βιβλίο του καθηγητή Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ κου Γ. Στείρη για τις Ευτοπίες της πρώιμης νεωτερικότητας.

Πρώιμη νεωτερικότητα ονομάζεται η περίοδος από το 1500 μέχρι το 1650 περίπου. Ευτοπία πάλι είναι μια ουτοπία -μια πολιτεία δηλαδή που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα-, αλλά με τη θετική της έννοια, καθώς μια ουτοπία μπορεί να είναι ευτοπική ή δυστοπική – αν και αυτό εξαρτάται κατά πολύ από την οπτική γωνία του κάθε ανθρώπου.

Τα τελευταία χρόνια έχουμε παρακολουθήσει πολλές ταινίες για κοινωνίες που ξεκίνησαν ως ευτοπικά σχεδιάσματα και κατέληξαν να έχουν άκρως δυστοπικό χαρακτήρα – αυτό άλλωστε έχει πολλάκις συμβεί και στην πραγματικότητα.

Οι ευτοπίες λοιπόν εκείνης της εποχής, οι οποίες έχουν επηρεάσει βαθιά την πολιτική φιλοσοφία μέχρι τις μέρες μας, είχαν ως όραμα την επιστροφή σε έναν χαμένο παράδεισο μέσω μίας βαθιάς κοινωνικής και πολιτικής αναμόρφωσης, στηριγμένης στην εκπαίδευση, την τεχνολογία και την επιστήμη. Άρχοντες θα ήταν οι επιστήμονες. Την ευημερία, συνεπώς, θα δημιουργούσε η επιστήμη, όχι η παραδοσιακή πολιτική.

Η ευμάρεια στις ευτοπίες είναι απόλυτα εξαρτημένη από τα υλικά αγαθά. Τα ιδανικά τους, δε, θυμίζουν έντονα αυτά της σύγχρονης βιοτεχνολογίας: μακροζωία, νεανικότητα, αφθονία, ενίοτε και αθανασία.

Ένα τρανταχτό παράδειγμα ευτοπικού οραματιστή ήταν και ο Κομένιος, που θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης εκπαίδευσης και έχει χαρίσει το όνομά του στο εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Comenius της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Κομένιος έθετε ως ιδεώδες την ίδρυση ενός πανευρωπαϊκού πανσοφικού κολλεγίου, παγκόσμια γλώσσα και βιβλία και παγκόσμια ομογενοποίηση της εκπαίδευσης. Η θρησκεία και η πολιτική έπρεπε να είναι επίσης καθολικές.

Τα οράματα αυτά οδήγησαν με τον καιρό τόσο στην παγκοσμιοποίηση, όσο και στη διαμόρφωση του τεχνοκρατικού πνεύματος που διέπει την πολιτική στο δυτικό κόσμο. Το ιδεώδες της τεχνοκρατίας θέτει ως κυρίαρχο αίτημα την αντικατάσταση των πολιτικών από τεχνοκράτες. Η επιστημονικοποίηση όμως της πολιτικής ενέχει σπερματικά τον ολοκληρωτισμό, όπως αποφαίνεται ο κος Στείρης, εφόσον το δημόσιο γίγνεσθαι καθορίζεται μονοσήμαντα από ειδικούς, συνήθως μη εκλεγμένους από το λαό. Όσο προχωράμε, δε, προς την τεχνητή νοημοσύνη και την βιοτεχνολογία, τόσο περισσότερη εξουσία θα ασκούν.

Η τεχνοκρατία έχει εξάλλου καταστήσει βασικό πολιτικό πρόταγμα το ιδεώδες της αποτελεσματικότητας. Παύουν να μας ενδιαφέρουν οι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται το πολιτικό αποτέλεσμα· μας ενδιαφέρει το αποτέλεσμα καθαυτό. Οι τρόποι δεν μας απασχολούν, παρότι οι διαδικασίες, οι κανόνες και οι αρχές είναι ο βασικός κορμός της δημοκρατίας.

Οι ευτοπίες λοιπόν του παρελθόντος συχνά καταλήγουν να γίνονται οι υπάρχουσες συνθήκες του παρόντος, αν και όχι αναγκαστικά με τον τρόπο που θα το ήθελαν οι συγγραφείς που τις επινόησαν.

Και κάπως έτσι γίνεται ένα ευτοπικό σχεδίασμα μία πραγματική δυστοπία…

Αλεξία Ηλιάδου