Ο ιατρός Σνάμπελ (ή δρ. Μπηκ) της Ρώμης. Έγχρωμη εκδοχή χαλκογραφίας του Paul Fürst (μετέπειτα J. Columbina), που συνοδεύει μακαρονικό ποίημα, 1656. Η ενδυμασία που απεικονίζεται (μάτια καλυμμένα με γυαλιά, μάσκα με ραμφοειδή μύτη γεμάτη αρωματική ουσία, στολή) χρησίμευε κατά την άποψη των ιατρών της εποχής εκείνης στην προστασία από την επιδημία της πανούκλας. Μακαρονικά ποιήματα είναι ελαφρές συνθέσεις που χρησιμοποιούν μακαρονισμούς, επιτηδευμένα λόγιες λέξεις, κατά το μάλλον αδόκιμες, συνήθως λατινικούς όρους, ανάμεικτες με λέξεις και εκφράσεις της καθημερινότητας.Paul Fürst
Σε ένα πολυπαραγοντικό ερευνητικό πεδίο, η ανάδειξη του ρόλου των επιδημιών στην έκβαση των μεγάλων συγκρούσεων της ιστορίας υπήρξε εντελώς περιορισμένη και υποβαθμισμένη, ακόμα και από τους ιστορικούς της ιατρικής. Πώς προέκυψαν διάφορες μολυσματικές λοιμώξεις στην ανθρώπινη ιστορία, πώς αντιμετωπίστηκαν από τους πληθυσμούς και από την ιατρική κοινότητα και πώς άλλαξε ο κόσμος εξαιτίας τους; Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 108, Απρίλιος-Μάιος 2020.
Η ύπαρξη επιδημιών που συνδέονταν με διαλείποντες πυρετούς καταγράφεται σε παπύρους της Αιγύπτου και σε παλαιά κινεζικά και ινδικά βιβλία. Τότε εκλαμβάνονταν ως τιμωρίες από τις παραβάσεις των θείων νόμων εκ μέρους των ανθρώπων. Όταν, π.χ., οι Σουμέριοι επινόησαν τον τροχό και μετακινούνταν ευκολότερα σε μακρινές περιοχές ασκώντας εμπόριο, εκτέθηκαν σε κινδύνους από άγνωστους μικρο-οργανισμούς και εξέθεσαν ανοσοποιημένους αθώους λαούς στη βακτηριολογική πανίδα που χαρακτήριζε τους πυκνούς πληθυσμούς των ανθρώπων και των ζώων τους.
Η ελονοσία φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη από την αρχαιότητα σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Και στην Ελλάδα (Καρδαμάτης, 1908), οι άθλοι του Ηρακλή, όπως ο φόνος της Λερναίας Ύδρας και η εκδίωξη των Κενταύρων από το σπήλαιο της Φόλου, θεωρείται ότι συμβολίζουν τις προσπάθειες που έγιναν κατά την προϊστορική εποχή, για την εξυγίανση «ελονοσόπληκτων» περιοχών της Ελλάδας.
Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι η ελονοσία στη Ελλάδα εμφανίστηκε αργότερα, περίπου τον 5ο π.Χ. αιώνα, και ότι στην εξάπλωσή της μπορεί να αποδοθεί η αρχή της παρακμής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Τις διάφορες κλινικές μορφές της ελονοσίας έχει καταγράψει ο Ιπποκράτης, ο οποίος έκανε και παρατηρήσεις για την επιδημιολογία της νόσου.
Οι Ρωμαίοι αρχίζουν να γράφουν για την ελονοσία από τον 2ο π.Χ. αιώνα. Κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα είχε τόσο πολύ διαδοθεί ώστε ολόκληρα διαμερίσματα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας είχαν τελείως ερημωθεί.
Οι απόψεις του περίφημου Γαληνού (1ος μ.Χ. αιώνας), ο οποίος απέδιδε τη νόσο στις αναθυμιάσεις ή τα «μιάσματα» των ελών (εξ ου και ο όρος malaria, δυσαερία), κυριάρχησαν ως ερμηνείες ώς τον 18ο αιώνα. Αρκετές πληροφορίες υπήρξαν για την ελονοσία στην Ελλάδα και κατά τη βυζαντινή περίοδο, ειδικά για τις κλινικές της μορφές.
Από τότε που εμφανίζεται ο άνθρωπος, έως 10.000 χρόνια πριν από σήμερα, είναι περίοδος που άνθρωποι και ζώα έχουν τις «δικές τους» ασθένειες. Πρακτικά δηλαδή δεν υπάρχει μετάδοση νοσημάτων από τα ζώα προς τους ανθρώπους. Όταν εξημερώνονται ζώα και αρχίζει η κτηνοτροφία, έχουμε την εμφάνιση λοιμωδών νοσημάτων που συνδέονται με αυτή τη συνύπαρξη ανθρώπων και ζώων. Αυτή η περίοδος συνεχίζεται ώς την εμφάνιση της βιομηχανικής επανάστασης (στον δυτικό κόσμο). Ακολουθεί μια δεύτερη περίοδος που φτάνει μέχρι την ανακάλυψη της πενικιλίνης και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων. Αυτό διαρκεί έως τη δεκαετία 1960-70, όταν έχουμε κάποια νέα φαινόμενα, όπως η εντατική κτηνοτροφία, η βιομηχανική γεωργία, η τεχνολογική επικινδυνότητα, οι πυρηνικοί αντιδραστήρες και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί.
Πρώτη περίοδος
Εξημέρωση των ζώων σημαίνει πως μεταφέρονται τα ζώα από την άγρια φύση στις αυλές και τους ανθρώπινους οικισμούς, μαζί φυσικά με τις ασθένειές τους. Οι άνθρωποι ζούσαν κοντά στα ζώα τους, μοιράζονταν μαζί τους το ίδιο νερό, τον ίδιο αέρα, το ίδιο περιβάλλον και πολλές από τις ίδιες ασθένειες. Κοινό αποτέλεσμα του συγχρωτισμού αυτών των διαφορετικών ειδών –ανθρώπων, τετραπόδων, πουλερικών, και των παρασίτων τους– ήταν η εμφάνιση νέων και οι παραλλαγές παλιών ασθενειών.
Κάθε ζώο που εξημερώθηκε συνδυάστηκε με κάποια ή κάποιες ασθένειες που μετέφερε ως ξενιστής. Η εξημέρωση των σκύλων, των αγελάδων και των προβάτων συνδέθηκε με την ιλαρά, την εντερίτιδα και το βοϊδόφυτο. Σήμερα η ιλαρά είναι μια ανώδυνη για τον άνθρωπο ασθένεια, αλλά στο παρελθόν βαρύνεται για το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ευλογιά πιθανολογείται ότι προήλθε από την πανώλη της καμήλας ή διαφόρων βοοειδών. Ο κοκίτης από τα γουρούνια, ο τυφοειδής πυρετός από τα κοτόπουλα, η γνωστή γρίπη από τις πάπιες, η λέπρα μάλλον από το νεροβούβαλο και το κοινό κρύωμα από τα άλογα.