Ο ιατρός Σνάμπελ (ή δρ. Μπηκ) της Ρώμης. Έγχρωμη εκδοχή χαλκογραφίας του Paul Fürst (μετέπειτα J. Columbina), που συνοδεύει μακαρονικό ποίημα, 1656. Η ενδυμασία που απεικονίζεται (μάτια καλυμμένα με γυαλιά, μάσκα με ραμφοειδή μύτη γεμάτη αρωματική ουσία, στολή) χρησίμευε κατά την άποψη των ιατρών της εποχής εκείνης στην προστασία από την επιδημία της πανούκλας. Μακαρονικά ποιήματα είναι ελαφρές συνθέσεις που χρησιμοποιούν μακαρονισμούς, επιτηδευμένα λόγιες λέξεις, κατά το μάλλον αδόκιμες, συνήθως λατινικούς όρους, ανάμεικτες με λέξεις και εκφράσεις της καθημερινότητας.Paul Fürst
Σε ένα πολυπαραγοντικό ερευνητικό πεδίο, η ανάδειξη του ρόλου των επιδημιών στην έκβαση των μεγάλων συγκρούσεων της ιστορίας υπήρξε εντελώς περιορισμένη και υποβαθμισμένη, ακόμα και από τους ιστορικούς της ιατρικής. Πώς προέκυψαν διάφορες μολυσματικές λοιμώξεις στην ανθρώπινη ιστορία, πώς αντιμετωπίστηκαν από τους πληθυσμούς και από την ιατρική κοινότητα και πώς άλλαξε ο κόσμος εξαιτίας τους; Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 108, Απρίλιος-Μάιος 2020.
Η ύπαρξη επιδημιών που συνδέονταν με διαλείποντες πυρετούς καταγράφεται σε παπύρους της Αιγύπτου και σε παλαιά κινεζικά και ινδικά βιβλία. Τότε εκλαμβάνονταν ως τιμωρίες από τις παραβάσεις των θείων νόμων εκ μέρους των ανθρώπων. Όταν, π.χ., οι Σουμέριοι επινόησαν τον τροχό και μετακινούνταν ευκολότερα σε μακρινές περιοχές ασκώντας εμπόριο, εκτέθηκαν σε κινδύνους από άγνωστους μικρο-οργανισμούς και εξέθεσαν ανοσοποιημένους αθώους λαούς στη βακτηριολογική πανίδα που χαρακτήριζε τους πυκνούς πληθυσμούς των ανθρώπων και των ζώων τους.
Η ελονοσία φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη από την αρχαιότητα σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Και στην Ελλάδα (Καρδαμάτης, 1908), οι άθλοι του Ηρακλή, όπως ο φόνος της Λερναίας Ύδρας και η εκδίωξη των Κενταύρων από το σπήλαιο της Φόλου, θεωρείται ότι συμβολίζουν τις προσπάθειες που έγιναν κατά την προϊστορική εποχή, για την εξυγίανση «ελονοσόπληκτων» περιοχών της Ελλάδας.
Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι η ελονοσία στη Ελλάδα εμφανίστηκε αργότερα, περίπου τον 5ο π.Χ. αιώνα, και ότι στην εξάπλωσή της μπορεί να αποδοθεί η αρχή της παρακμής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Τις διάφορες κλινικές μορφές της ελονοσίας έχει καταγράψει ο Ιπποκράτης, ο οποίος έκανε και παρατηρήσεις για την επιδημιολογία της νόσου.
Οι Ρωμαίοι αρχίζουν να γράφουν για την ελονοσία από τον 2ο π.Χ. αιώνα. Κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα είχε τόσο πολύ διαδοθεί ώστε ολόκληρα διαμερίσματα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας είχαν τελείως ερημωθεί.
Οι απόψεις του περίφημου Γαληνού (1ος μ.Χ. αιώνας), ο οποίος απέδιδε τη νόσο στις αναθυμιάσεις ή τα «μιάσματα» των ελών (εξ ου και ο όρος malaria, δυσαερία), κυριάρχησαν ως ερμηνείες ώς τον 18ο αιώνα. Αρκετές πληροφορίες υπήρξαν για την ελονοσία στην Ελλάδα και κατά τη βυζαντινή περίοδο, ειδικά για τις κλινικές της μορφές.
Από τότε που εμφανίζεται ο άνθρωπος, έως 10.000 χρόνια πριν από σήμερα, είναι περίοδος που άνθρωποι και ζώα έχουν τις «δικές τους» ασθένειες. Πρακτικά δηλαδή δεν υπάρχει μετάδοση νοσημάτων από τα ζώα προς τους ανθρώπους. Όταν εξημερώνονται ζώα και αρχίζει η κτηνοτροφία, έχουμε την εμφάνιση λοιμωδών νοσημάτων που συνδέονται με αυτή τη συνύπαρξη ανθρώπων και ζώων. Αυτή η περίοδος συνεχίζεται ώς την εμφάνιση της βιομηχανικής επανάστασης (στον δυτικό κόσμο). Ακολουθεί μια δεύτερη περίοδος που φτάνει μέχρι την ανακάλυψη της πενικιλίνης και την αποτελεσματική αντιμετώπιση των λοιμωδών νοσημάτων. Αυτό διαρκεί έως τη δεκαετία 1960-70, όταν έχουμε κάποια νέα φαινόμενα, όπως η εντατική κτηνοτροφία, η βιομηχανική γεωργία, η τεχνολογική επικινδυνότητα, οι πυρηνικοί αντιδραστήρες και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί.
Πρώτη περίοδος
Εξημέρωση των ζώων σημαίνει πως μεταφέρονται τα ζώα από την άγρια φύση στις αυλές και τους ανθρώπινους οικισμούς, μαζί φυσικά με τις ασθένειές τους. Οι άνθρωποι ζούσαν κοντά στα ζώα τους, μοιράζονταν μαζί τους το ίδιο νερό, τον ίδιο αέρα, το ίδιο περιβάλλον και πολλές από τις ίδιες ασθένειες. Κοινό αποτέλεσμα του συγχρωτισμού αυτών των διαφορετικών ειδών –ανθρώπων, τετραπόδων, πουλερικών, και των παρασίτων τους– ήταν η εμφάνιση νέων και οι παραλλαγές παλιών ασθενειών.
Κάθε ζώο που εξημερώθηκε συνδυάστηκε με κάποια ή κάποιες ασθένειες που μετέφερε ως ξενιστής. Η εξημέρωση των σκύλων, των αγελάδων και των προβάτων συνδέθηκε με την ιλαρά, την εντερίτιδα και το βοϊδόφυτο. Σήμερα η ιλαρά είναι μια ανώδυνη για τον άνθρωπο ασθένεια, αλλά στο παρελθόν βαρύνεται για το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ευλογιά πιθανολογείται ότι προήλθε από την πανώλη της καμήλας ή διαφόρων βοοειδών. Ο κοκίτης από τα γουρούνια, ο τυφοειδής πυρετός από τα κοτόπουλα, η γνωστή γρίπη από τις πάπιες, η λέπρα μάλλον από το νεροβούβαλο και το κοινό κρύωμα από τα άλογα.
Ένα ευρύ κύμα μεταφοράς επιδημιών γίνεται με τις Σταυροφορίες. Όταν οι Σταυροφόροι έφτασαν στην Ανατολή, πρακτικά, αναγκάστηκαν να υποστούν ένα είδος «εξοικείωσης». Έπρεπε, δηλαδή, κάποιοι να προσβληθούν, να επιβιώσουν από τις μολύνσεις και να βρουν modi vivendi με τους μικροοργανισμούς της Ανατολής και τα άλλα παράσιτα. Μόνο μετά από αυτή την περίοδο θα μπορούσαν να πολεμήσουν τους Σαρακηνούς. Χάθηκε όμως πολύς χρόνος και δυναμικό, με συνέπεια το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ατόμων.
Πιθανότατα η αρρώστεια που προσέβαλε περισσότερο τους Σταυροφόρους ήταν η ελονοσία, ενδημική στις χαμηλές, υγρές περιοχές της Ανατολής και κατά μήκος των ακτών, εκεί δηλαδή όπου συγκεντρωνόταν ο κύριος όγκος των Σταυροφόρων. Επιβεβαιώθηκε η μαρτυρία του Ιπποκράτη και των συγχρόνων του ότι η ελονοσία κυριαρχεί στην ανατολική Μεσόγειο περισσότερο από 2.000 χρόνια. Κάθε καινούργια φουρνιά Σταυροφόρων από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία γινόταν εύκολο θύμα της ελονοσίας της περιοχής.
Η ελονοσία φαίνεται ότι επηρέασε σημαντικά και την Τρίτη Σταυροφορία. Η προέλαση αυτή ανακόπηκε στη διάρκεια των πυκνών βροχών του Νοεμβρίου, που είναι συνήθως ο χειρότερος μήνας για ελονοσία στην Παλαιστίνη, και σταμάτησε οριστικά τον Ιανουάριο, επειδή η αρρώστεια και οι στερήσεις εξασθένησαν πολλούς σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούσαν ούτε να σταθούν όρθιοι.
Εξάλλου, τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1098, χιλιάδες μέλη της Πρώτης Σταυροφορίας είχαν πεθάνει από κάποιο είδος πανούκλας.
Η Σιβηρία υπέστη την εισβολή παθογόνων μικροβίων που μετέφεραν μετά το 1580, Ρώσοι και Ουκρανοί. Μικροβίων που ώς τότε δεν ήταν γνωστά στην αραιοκατοικημένη Σιβηρία. Αυτά ήταν η ευλογιά, κάποια είδη αφροδίσιων νοσημάτων, η ιλαρά, η οστρακιά, ο τύφος και άλλες. Από αυτές, οι χειρότερες ήταν τα αφροδίσια νοσήματα και οι αναπνευστικές μολύνσεις.
Οι ασθένειες αυτές εμφανίστηκαν σταδιακά στις κοινωνίες που εξημέρωσαν πρώτες ζώα. Όταν οι περισσότερο εξελιγμένοι λαοί του Παλαιού Κόσμου μετανάστευσαν στον Νέο Κόσμο, είχαν ήδη μεγάλα κοπάδια βοοειδών, αιγοπροβάτων, γουρουνιών, αλόγων, ενώ οι αγρότες και οι κυνηγοί του Νέου Κόσμου δεν είχαν εξημερώσει περισσότερα από 3-4 ζωικά είδη. Κάποιοι κυνηγοί και συλλέκτες είχαν ένα μόνο είδος κατοικίδιου ζώου, το σκύλο.
Οι ασθένειες των Ευρωπαίων εξάλειψαν το 95% των ιθαγενών Αμερικανών, ενώ δεν έγινε το αντίθετο, ούτε βέβαια πέθαιναν από δικές τους επιδημίες: δεν είχαν ευλογιά, πανώλη, τύφο, ιλαρά, στρεπτόκοκκο...Οι λευκοί πέθαιναν κατά εκατομμύρια από πανδημίες στην Ευρώπη και στην Ασία, αλλά κανείς δεν πέθαινε από ασθένειες στον Νέο Κόσμο. Οι ασθένειες των άγριων ζώων δεν μεταδίδονταν, αφού δεν τα είχαν εξημερώσει ώς τότε. Ο μόνος τρόπος μετάδοσης ασθενειών ήταν μέσω των ακαθαρσιών των άγριων ζώων, όμως οι κυνηγοί και οι συλλέκτες γενικά μετακινούνταν πολύ γρήγορα, έτσι δεν υπήρχε χρόνος να μολυνθούν οι κατοικίες τους.
Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα μετάδοσης μολυσματικής ασθένειας συνδέεται με την εκστρατεία, το 1520, ενός μικρού εκστρατευτικού σώματος, με αρχηγό τον Πανφίλο ντε Ναρβάεθ που απέπλευσε από την Κούβα με προορισμό το Μεξικό. Στην αποστολή υπήρχε ένα μόλις μέλος που έπασχε από τον ιό της ευλογιάς, τον οποίο μετέφερε και μετέδωσε, εύκολα, στον ευάλωτο ιθαγενή πληθυσμό. Από τον έναν πάσχοντα, ο ιός μεταδόθηκε ταχύτατα σε ολόκληρη την Κεντρική και Νότια Αμερική. Εκτιμήθηκε ότι από τον «ασθενή 0» πέθαναν από ευλογιά 15 έως 18 εκατομμύρια του ιθαγενούς πληθυσμού από τα 25 που είχε τότε!
Ο παράγοντας αυτός αποδείχθηκε σημαντικότερος και από τα όπλα των Ισπανών στην κατάκτηση από αυτούς της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής. Προφανώς, οι Ισπανοί που ταξίδεψαν στην αμερικανική ήπειρο είχαν αποκτήσει, σε συντριπτικό ποσοστό, ανοσία. Έδιναν, λοιπόν, την εντύπωση των άτρωτων, έτσι οι ιθαγενείς υπέκυπταν και ψυχολογικά απέναντι στους κατόχους αυτών των «υπερφυσικών δυνάμεων» που στα μάτια τους φάνταζαν αήττητοι.
Τα μικρόβια ήταν, βέβαια, μικρά και αόρατα και η μεταφορά τους γινόταν ακούσια. από τους μαρινέιρος. Αυτό το χαρακτηριστικό έδωσε στους μικροοργανισμούς τη δυνατότητα να αναπαράγονται με ρυθμούς πολλαπλάσιους από τα μεγάλα ζώα και να απλωθούν ταχύτητα. Τελικά, οι παθογόνοι μικροοργανισμοί αποδείχθηκαν πολύ «ισχυροί» και ο ρόλος τους στην αποικιακή ιστορία της αμερικανικής ηπείρου είναι ανάλογος της εξάπλωσής τους και όχι του μεγέθους τους. Είναι η απόδειξη της δύναμης της βιογεωγραφικής πραγματικότητας.
Η ευλογιά, που πιθανολογείται ότι πρωτοεμφανίστηκε περί το 10000 π.Χ., μάλλον είχε εξελιχθεί από ένα αφρικανικό τρωκτικό, αλλά προσέβαλλε μόνον τους ανθρώπους. Είναι μια λοίμωξη που συνήθως προσβάλλει τα θύματά της με την αναπνοή και ήταν μια από τις πιο μεταδοτικές και θανατηφόρες ασθένειες της εποχής της.
Η ευλογιά αποτελούσε μια παλιά λοίμωξη του ανθρώπινου οργανισμού στον Παλαιό Κόσμο, αλλά δεν έγινε επικίνδυνη για την Ευρώπη παρά μόνο τον 16ο αιώνα. Στον Νέο Κόσμο, όμως, εξόντωσε μεγάλο τμήμα των Αζτέκων και άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία της Νέας Ισπανίας. Στο Περού σκότωσε σημαντικό ποσοστό των υπηκόων του αυτοκράτορα των Ίνκας, τον ίδιο τον αυτοκράτορα και το διάδοχο που είχε ορίσει.
Η περίοδος επώασης της ευλογιάς είναι 10 με 14 ημέρες, αρκετές για τον φαινομενικά υγιή να διασχίσει μεγάλες αποστάσεις με τα πόδια ή με το κανό –αργότερα και με το άλογο– και να φτάσει σε ανθρώπους που δεν γνώριζαν τίποτα για την απειλή την οποία εκπροσωπούσε, να τους μολύνει και να συμβάλει ώστε κι εκείνοι να μολύνουν με τη σειρά τους νέα ανυποψίαστα θύματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό το είδος καραντίνας πέτυχε, συχνά όμως είχε αποτέλεσμα την εξάπλωση της ασθένειας.
Η ανταλλαγή μολυσματικών ασθενειών ανάμεσα στον Παλιό Κόσμο και στις αποικίες του στην Αμερική και στην Αυστραλία αποδείχθηκε, παραδόξως, μονόπλευρη, όπως βέβαια και η ανταλλαγή ανθρώπων, χλωρίδας και πανίδας. Η Αυστραλασία, δεν μας έστειλε ούτε ένα απ' τα δικά της μικρόβια. Η σύφιλη είναι ίσως η μοναδική εξαγώγιμη ασθένεια του Νέου Κόσμου αλλά, παρά τις τρομερές της συνέπειες, δεν κατάφερε να περιορίσει την πληθυσμιακή αύξηση του Παλιού Κόσμου. Οι βιογεωγραφικοί παράγοντες ευνόησαν τους ευρωπαίους αποικιοκράτες που προκάλεσαν μεγάλα προβλήματα στους λαούς των απέναντι ακτών. Η μεγαλύτερη δημογραφική ανατροπή στην ιστορία ξεκινά με τον Κολόμβο, τον Κουκ και τους υπόλοιπους κονκισταδόρες.
H φυλή Κιόουα (στο Nότο των σημερινών ΗΠΑ), που υπέφεραν από τουλάχιστον τρεις και ίσως τέσσερις επιδημίες ευλογιάς τοn 16ο αιώνα, έχουν ένα θρύλο σχετικά με την ασθένεια. Ο Saynday, ο μυθικός ήρωας της φυλής, συναντά έναν ξένο που φοράει μαύρα και ψηλό καπέλο, σαν ιεραπόστολος. Ο ξένος μιλάει πρώτος:
- Ποιος είσαι;
- Ο Saynday. Είμαι ο Γερο-Saynday της φυλής Κιόουα. Εσύ;
- Είμαι η ευλογιά.
- Από πού έρχεσαι, τι δουλειά κάνεις και γιατί βρίσκεσαι εδώ;
- Έρχομαι από πολύ μακριά, πέρα από τον Ανατολικό Ωκεανό. Είμαι μαζί με τους λευκούς – είναι η φυλή μου, όπως οι Κιόουα είναι η δική σου. Μερικές φορές ταξιδεύω πριν απ; αυτούς, ενώ άλλες μένω λίγο πίσω. Πάντα όμως είμαι σύντροφός τους. Θα με βρεις στους καταυλισμούς και sτα σπίτια τους.
- Τι δουλειά κάνεις;
- Φέρνω το θάνατο. Η ανάσα μου μαραίνει τα παιδιά όπως τα φυτά σας μαραίνονται κάτω από το ανοιξιάτικο χιόνι. Φέρνω την καταστροφή. Όσο όμορφη κι αν είναι μια γυναίκα, μόλις με κοιτάξει γίνεται άσχημη σαν το χάρο. Στους άντρες δε φέρνω μόνο το θάνατο, αλλά την καταστροφή των παιδιών και των γυναικών τους. Οι πιο δυνατοί πολεμιστές υποχωρούν μπροστά μου. Όποιος με κοιτάξει δεν θα ξαναείναι ποτέ πια ο ίδιος.
Στην εικόνα, ζωγραφιά Αζτέκων του 16ου αιώνα που αναπαριστά θύματα της ευλογιάς. Απότοβιβλίο, Viruses, Plagues, and History: Past, Present and Future, Oxford University Press, USA, 2009, σ. 60.
Οι επιδημίες αποκτούν μεγάλη δραστικότητα, όταν η νόσος έχει διαφορετική επενέργεια σε δύο διαφορετικούς πληθυσμούς – αυτό που στην ιατρική επιστήμη ονομάζεται "διαφορικό επακόλουθο". Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι Η εισαγωγή του ιού της ευλογιάς από τους Ισπανούς στην Κεντρική Αμερική είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της παρατήρησης. Ο άνθρωπος είναι ο αποκλειστικός ξενιστής του ιού της ευλογιάς και η μετάδοση γίνεται μόνο από άτομο σε άτομο. Όσοι επιβιώσουν μετά τη μόλυνση, αποκτούν ανοσία εφ’ όρου ζωής. Έτσι, σε περιοχές όπου η ευλογιά ενδημεί για μακρό χρονικό διάστημα ο πληθυσμός αποκτά ανοσία, ενώ όπου η ευλογιά απουσιάζει ο πληθυσμός παρουσιάζεται ευάλωτος στη νόσο. Οι ιθαγενείς πληθυσμοί της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής δεν είχαν γνωρίσει ποτέ τη νόσο. Το 1500, όμως, η ευλογιά ήταν μια ήδη καθιερωμένη ενδημική νόσος της Ευρώπης, προσφέροντας ανοσία στον πληθυσμό.
Μια άλλη επιδραστική επιδημία ήταν αυτή της πανώλης, του «Μαύρου Θανάτου». Η πανώλη εμφανίστηκε στη Μασσαλία το 1348 και μέσα σε τρία χρόνια διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη. Στο πρώτο κύμα προκάλεσε 25 εκατομμύρια νεκρούς, το 1/3 του τότε πληθυσμού της Ευρώπης. Αυτό κράτησε περίπου 150 χρόνια και επέφερε την απότομη άνοδο των πραγματικών μισθών. Ο πληθυσμός μειωνόταν ταχύτερα από την αντίστοιχη μείωση των διαθέσιμων ειδών διατροφής, ενώ η συνακόλουθη πτώση των τιμών των τροφίμων έφερε τους γαιοκτήμονες σε πλήρη αδυναμία να στηρίξουν τα τιμάριά τους. Οι αλλαγές αυτές δρομολόγησαν το τέλος του παλαιού φεουδαρχικού συστήματος.
Arnold Böcklin, H πανούκλα, τέμπερα σε ξύλο, 1898. Ο Θάνατος (όχι μόνο από τις πανδημίες, αλλά και από τον πόλεμο και τη φτώχεια) απεικονίζεται καβάλα σε μια νυχτερίδα που διασχίζει μια ευρωπαϊκή πόλη. Kunstmuseum, Basel, Switzerland
Η επιδημία είχε επίσης βαθύτατες συνέπειες στην Εκκλησία και τη θρησκευτική σκέψη. Απομακρύνθηκε από τα παραδοσιακά δόγματα, τα οποία αντιμετώπιζε ως αποτυχημένα απέναντι στην επιδημία. Πολλοί στράφηκαν στις πιο παράλογες και δεισιδαίμονες αιρέσεις ενώ γενιές αργότερα η θρησκευτική σκέψη επικεντρωνόταν στο θέμα των καταστρεπτικών για τον άνθρωπο εκδηλώσεων της θείας οργής. Η δυσαρέσκεια αυτή απέναντι στην Παπική Εκκλησία οδήγησε στην εμφάνιση της Μεταρρύθμισης [1].
Η πανώλη επηρέασε βαθιά την ιατρική. Οι περισσότεροι κληρικοί-ιατροί πέθαναν. η παραδοσιακή ιατρική θεωρήθηκε πλήρως αποτυχημένη και αυτό είχε αποτέλεσμα την καταπληκτική αύξηση του αριθμού, αλλά και της δημοτικότητας των χειρουργών. Νέα ιατρικά συγγράμματα εμφανίστηκαν, ενώ μπήκαν οι βάσεις της επιστημονικής έρευνας. Διαμορφώθηκαν οι πρώτες θεωρίες για τις μεταδοτικές νόσους και αναγνωρίσθηκε η ανάγκη της καραντίνας. Αυτό οδήγησε στα πρώτα υποτυπώδη νοσοκομεία. Οδήγησε επίσης στη λήψη των πρώτων δημόσιων υγειονομικών μέτρων.
Η πανώλη δεν θα μπορούσε να εμφανισθεί εκεί όπου εμφανίσθηκε, τη στιγμή που εμφανίσθηκε και να λάβει τη συγκεκριμένη εκείνη μορφή αν δεν συνέτρεχαν ποικίλοι παράγοντες. Σημαντικό ήταν ότι οι πόλεις άρχισαν να πυκνοκατοικούνται με παράλληλο υποβιβασμό των συνθηκών ζωής και υγιεινής. Επίσης αυξήθηκε ο πληθυσμός των ποντικών. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και το ότι είχε γίνει αρκετά εύκολη, γρήγορη και συχνή η μετάβαση στην Ασία, και ο ερχομός ταξιδιωτών από εκεί, προϋπόθεση που συνέβαλε να μεταφερθεί ενεργός ο βάκιλλος της πανώλης στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αν ένας από τους παραπάνω παράγοντες δεν συνέτρεχε, η επιδημία δεν θα ξεσπούσε.
Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, οι λοιμώδεις νόσοι είχαν καθοριστικές συνέπειες στις στρατιωτικές αναμετρήσεις. Μια δραματική περίπτωση αφορά την εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Τον Ιούνιο του 1812, ο Ναπολέων συγκέντρωσε στρατό περίπου 500.000 ανδρών. Καθώς προχωρούσε περνώντας από την Πολωνία και τη Δυτική Ρωσία, σχεδόν τα μισά του στρατεύματα χάθηκαν ή αχρηστεύθηκαν από επιδημία τύφου. Κι όταν άρχισε η μεγάλη υποχώρηση από τη Μόσχα, είχαν απομείνει μόνο 80.000 άνδρες ικανοί να βαδίσουν. Οι καταστροφικές αυτές απώλειες συνεχίσθηκαν ώστε τον Ιούνιο του 1813 είχαν απομείνει μόνο 3.000 άνδρες στο τέλος της υποχώρησης. Η βασικότερη αιτία των απωλειών του Ναπολέοντα ήταν ο τύφος και η δυσεντερία και όχι ο δριμύτατος ρωσικός χειμώνας ή οι μάχες.
Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί η μεγαλύτερη επιδημία χολέρας, που άρχισε το 1832. Επίκεντρό της κατέστη η Νέα Ορλεάνη, με 5.000 κρούσματα. Σε σύγκριση με τα ιστορικά προηγούμενα, ήταν επιδημία μικρής κλίμακας. Τη μνημονεύουμε, όμως, επειδή εγκαινίασε την εποχή των κρατικών μέτρων για τη δημόσια υγεία.
Δεύτερη περίοδος
Η βιομηχανική επανάσταση, μετά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, δεν εξάλειψε τις επιδημίες, προστέθηκαν όμως στα ενδιαφέροντα της ιατρικής και άλλες ασθένειες, οι ασθένειες του πολιτισμού: διαβήτης, καρδιοπάθειες, καρκίνος κ.ά. Στο μεταξύ, το επόμενο μεγάλο κύμα εποίκων από τον Παλιό Κόσμο στην Αμερική τώρα πια διασχίζει τους ωκεανούς κυρίως με ατμόπλοια. Αυτό το νέο κύμα έφτασε χωρίς όπλα, αλλά ήταν τεράστιο: πάνω από 50 εκατομμύρια άτομα διέσχισαν τους ωκεανούς ανάμεσα στο 1820 και στο 1930. Τη νέα εποχή, όμως, είχαν αλλάξει και τα δεδομένα μετάδοσης των επιδημιών.
St. Louis, ΗΠΑ, 1918. Νοσοκόμες του Ερυθρού Σταυρού και άλλοι εργαζόμενοι τοποθετούν νεκρούς από την πανδημία της γρίπης σε καμιόνι. St. Louis Post - Dispatch
Η γρίπη του 1918 -19 ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και δύο μήνες μετά άρχισε να διαδίδεται στην Ισπανία, τη Γαλλία και την Αγγλία, με υψηλά ποσοστά κρουσμάτων ιδίως στις νεαρές ηλικίες. Ενώ ήταν η πιο εκτεταμένη επιδημία στην ιστορία, γνώρισε σχετικά μικρή διάρκεια ζωής, έτσι που οι πληθυσμιακές απώλειες γρήγορα αναπληρώθηκαν. Συνέβη δηλαδή ακριβώς το αντίθετο απ’ ό,τι συνέβη με την πανώλη.
Αυτοί που παρέμειναν ευάλωτοι στις εξελίξεις που έφερε η μαζική μετανάστευση Ευωπαίων στην Αμερική ήταν οι απομονωμένοι γηγενείς. Όταν το 1943 κατασκευάστηκε ο μεγάλος αυτοκινητόδρομος της Αλάσκας, οι ιθαγενείς περί τη λίμνη Τέσλιν ήρθαν σε ευρύτερη επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο από οποτεδήποτε άλλοτε στην ιστορία τους. Μέσα σε ένα χρόνο, όμως, προσβλήθηκαν από αλλεπάλληλες επιδημίες ιλαράς, δυσεντερίας, ίκτερου, κοκίτη, παρωτίτιδας, αμυγδαλών και μηνιγγίτιδας. Όταν το 1952 παρουσιάστηκε μια επιδημία ιλαράς στους Αμερινδούς και τους Εσκιμώους του κόλπου Ανγκάβα, στο βόρειο Κεμπέκ, αρρώστησε το 99% και πέθανε περίπου το 7%, παρ’ ότι σε ορισμένους εφαρμόστηκαν οι μέθοδοι της σύγχρονης επιστήμης. Το 1954, μια επιδημία της ίδιας «ελαφράς» ασθένειας εμφανίστηκε στον πληθυσμό του απόμερου βραζιλιάνικου εθνικού πάρκου Ξινγκού. Η αναλογία των θανάτων ήταν 9,6% σ’ εκείνους που δέχτηκαν σύγχρονη ιατρική περίθαλψη και 26,8% στους υπόλοιπους.
Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα η εποχή των μεταδοτικών ασθενειών θεωρούνταν ότι είχε τελειώσει. Αντίθετα, η άνοδος του μέσου όρου ηλικίας φούντωσε τις ασθένειες του πολιτισμού.
Πλέον είχε ανακαλυφθεί η πενικιλίνη. Νικήσαμε κατόπιν την πολιομυελίτιδα, εξουδετερώσαμε την ευλογιά. Το 1968, ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των ΗΠΑ διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των μεταδοτικών ασθενειών είχε κερδηθεί. Και το 1975, ο πρύτανης της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Yale διακήρυξε ότι δεν θα ανακαλύπτονταν πλέον νέες ασθένειες, εκτός ίσως από τον καρκίνο του πνεύμονα. Όμως, ύστερα από δεκαετίες μείωσης της θνησιμότητας από μεταδοτικές ασθένειες στις ΗΠΑ, η τάση αντιστράφηκε τις τελευταίες δεκαετίες.
Η καμπύλη θνησιμότητας έπεφτε ώς το 1975 αλλά κατόπιν άρχισε να ανεβαίνει. Από το 1975, άρχισαν να εμφανίζονται με ρυθμό πρωτοφανή νέες ασθένειες. Πάνω από 30 σε 30 χρόνια, κυρίως από νέους ιούς.
Σήμερα, βρισκόμαστε στην τρίτη εποχή των ανθρώπινων ασθενειών που ξεκίνησε πριν από 30-40 χρόνια. Είναι η εποχή των αναδυόμενων επιδημιών που σχεδόν όλες προέρχονται από ζώα. Αυτό που άλλαξε είναι ο τρόπος με τον οποίο ζουν τα ζώα. Ίσως ο HIV εμφανίστηκε όταν μπήκαμε στη ζούγκλα σφάζοντας χιμπατζήδες για τη σάρκα τους. Κάποιος έσφαξε έναν χιμπατζή πριν από λίγες δεκαετίες και τώρα 25 εκατομμύρια είναι νεκροί (από AIDS).
Στο μεταξύ, η άνοδος της ανθρώπινης δραστηριότητας αλλάζει το τοπίο επηρεάζοντας και τις επισφάλειες στην υγεία μας. Τι καινούργιο έχει προκύψει;
Συνεχίζεται η εντατικότητα στη γεωργία και κυρίως στην κτηνοτροφία, χάρη σε πρόσθετες πρακτικές. Τα περιβαλλοντικά δεδομένα άλλαξαν, μαζί και η γενική κατάσταση του περιβάλλοντος. Αυξήθηκαν εκρηκτικά οι κεραίες μετάδοσης σημάτων των τηλεπικοινωνιακών τεχνολογιών καθώς και ακτινοβολιών. Επηρεάζεται η ιδιοσυστασία του περιβάλλοντος, ο τρόπος που μεταναστεύουν τα πουλιά, οι πεταλούδες και κάποια θαλάσσια είδη.
Τα μεταναστευτικά πουλιά, με τους σταθερούς ρυθμούς μετακίνησης και η εγκατάστασή τους σε σταθερά οικοσυστήματα, πρακτικά μετέφεραν διάφορους ιούς, αλλά με τρόπο που σταδιακά έφτιαχναν μια φυσική αντιβίωση, κάτι σαν επαναλαμβανόμενο εμβόλιο στους ανθρώπινους πληθυσμούς που επισκέπτονταν.
Με όλες αυτές τις συστοιχίες κεραιών που εκπέμπουν «κάτι» (δεν αναφέρομαι στις ανεμογεννήτριες, αυτές δεν εκπέμπουν τίποτα) έχουν αλλάξει οι οδεύσεις των μεταναστευτικών πουλιών μέσα σε λίγες δεκαετίες, αλλάζοντας τα δεδομένα των φυσικών οικοσυστημάτων και επιδρώντας στην ανοσία. Νέο δεδομένο, μάλλον σε νέα κλίμακα, είναι και ο καθαρισμός των πλοίων σε κάποια λιμάνια, όπου πλέον αποτίθεται και όλο το φορτίο των μικροοργανισμών που έχουν συσσωρευθεί στα προγενέστερα λιμάνια. Από το ευρύτερο θαλάσσιο περιβάλλον που καταλήγουν, φτάνουν στο τραπέζι μας μέσω των αλιευμάτων. Επίσης, αυξήθηκε η ζήτηση κρέατος άγριων ζώων που οδήγησε σε νέους τρόπους ελεγχόμενης εκτροφής τους. Στήθηκαν φάρμες παραγωγής αιχμάλωτων άγριων ζώων, τα οποία στριμώχτηκαν σε μικρά κλουβιά ώστε να είναι ευκολότερα εμπορεύσιμα σε όλο τον κόσμο.
Αυτό το εμπόριο άγριων ζώων ξεκίνησε στις αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας, ειδικά στην περιοχή Γκουανγκντόγκ (κοντά στο Χονγκ Κονγκ), όπου εμφανίστηκε η γρίπη των πτηνών. Από αυτές τις αγορές ζωντανών ζώων προέκυψε μια ομάδα ιών του κοινού κρυώματος που μεταλλάχθηκαν στον θανατηφόρο SARS, ο οποίος διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο.
Νέες συνθήκες, νέες ασθένειες
Τρεις βασικοί θεσμοί στον πλανήτη (ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων (η κύρια κτηνιατρική οργάνωση του κόσμου) μελέτησαν τα αίτια των επιδημιών και κατέληξαν στα παρακάτω:
Σοβαρό ρόλο παίζουν το εμπόριο εξωτικών πουλιών, η βρώση άγριων ζώων και, κυρίως, η αυξημένη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως. Αυτή κυρίως οδήγησε στον νέο τρόπο εκτροφής των γουρουνιών και των πουλερικών. Από τις οικόσιτες κότες φτάσαμε στην εκτροφή τους κατά δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιάδες στον ίδιο χώρο: οι μισές κότες παραγωγής αυγών στον κόσμο ζουν στις κλωβοστοιχίες. Η εντατικοποίηση αυτή μετέτρεψε κάποια χορτοφάγα ζώα (αγελάδες, πρόβατα) σε κρεατοφάγα, αφού ταΐζονται με κοπριά και αίμα από τα σφαγεία. Από ζώα που ασθένησαν σε αυτές τις συνθήκες τράφηκαν άνθρωποι, έτσι προέκυψε η νόσος των τρελών αγελάδων. Επίσης, επειδή δόθηκαν τεράστιες ποσότητες αντιβιοτικών στα εγκλωβισμένα ζώα, τώρα διάφορα βακτήρια αντιστέκονται στα φάρμακα.
Αν σε ένα τέτοιο εργοστάσιο εντατικά βιομηχανοποιημένης κτηνοτροφίας εμφανιστεί κάποιος ιός, πιθανόν να οδηγούσε σε παγκόσμια πανδημία. Τα μεγάλα εργοστάσια εκτροφής εκκολάπτουν την ανάδυση στελεχών των ιών που μπορούν να προκαλέσουν νέες ασθένειες.
Οι γρίπες των πτηνών ξεκινούν ακίνδυνες και για τα πτηνά και για τους ανθρώπους. Η γρίπη των πτηνών υπήρχε εδώ και εκατομμύρια χρόνια ως άκακος εντερικός ιός υδρόβιων πτηνών, όπως οι πάπιες, που μεταδιδόταν μέσω του νερού. Για να γίνει αυτή η γρίπη απειλή για τον άνθρωπο, έπρεπε να φτάσε ο ιός από το έντερο της πάπιας στον ανθρώπινο βήχα. Για να διαδοθεί δηλαδή ο ιός έπρεπε να προσβάλλει τους ανθρώπους, αυτοί να βήξουν και έτσι να τον διαδώσουν ακόμα περισσότερο. Όσο ο ιός βρίσκεται στο φυσικό του ξενιστή, π.χ. στις πάπιες, δεν χρειάζεται να αρρωστήσει την πάπια για να μεταδοθεί. Μάλλον τον συμφέρει να μην αρρωστήσει την πάπια, ώστε να μπορέσει να πετάξει πολύ μακριά και να τον μεταφέρει σε νέο περιβάλλον. Έτσι, ο ιός πολλαπλασιάζεται ήσυχα ήσυχα, και κυρίως αβλαβώς, στο έντερο της πάπιας, εκκρίνεται στο νερό της λίμνης, όπου μια άλλη πάπια τον καταπίνει, και ο κύκλος συνεχίζεται χωρίς να βλάπτεται κανείς. Αν, όμως, μια από αυτές τις πάπιες, με τον ιό στο έντερο, βρεθεί στην αγορά ζωντανών πτηνών σε ψηλά κλουβιά, ο ιός θα μεταδοθεί από τα κόπρανα της πάπιας σε άλλα μη υδρόβια γειτονικά πουλιά στα κλουβιά, όπως οι κότες, και τότε ο ιός κινδυνεύει να χαθεί. Μόλις βρεθεί στο νέο περιβάλλον, στο έντερο της κότας δηλαδή, τότε ο ιός προσπαθεί να μεταλλαχθεί γιατί αλλιώς θα πεθάνει. Ο ιός της γρίπης ενίοτε τα καταφέρνει.
Ενώ ένας άκακος από εξελικτικής σκοπιάς ιός στο φυσικό του περιβάλλον ζει «αθόρυβα», μόλις βρεθεί σε νέους ξενιστές, όπως τα μη υδρόβια πτηνά, ξεκινά να μεταλλάσσεται για να προσαρμοστεί. Όταν βρεθεί στον αέρα, πρέπει να αντισταθεί στην αφυδάτωση ή ίσως να πάει σε άλλα όργανα για να βρει άλλο τρόπο μετάδοσης. Δεν του κάνουν τα έντερα και ψάχνει άλλα όργανα, π.χ. τους πνεύμονες. Έτσι μπορεί να γίνει παθογόνος που μεταδίδεται αναερόβια σε θηλαστικά όπως οι άνθρωποι. Μπαίνει δηλαδή στις κότες ως υδρόβιος ιός, αλλά μπορεί να βγει ως γρίπη.
Για να υπερνικήσει το ανοσοποιητικό σύστημα του νέου ξενιστή, ο ιός γίνεται όλο και πιο βίαιος, για να τα καταφέρει γρήγορα. Βέβαια, αν γίνει υπερβολικά θανάσιμος δεν θα μεταδοθεί μακριά, τουλάχιστον στο ανοικτό περιβάλλον, γιατί αν ο ξενιστής πεθάνει ο ιός δεν θα μεταδοθεί σε άλλα όντα. Οπότε, η φύση έχει θέσει ένα φυσικό όριο στο πόσο λοιμώδεις γίνονται οι ιοί – ή τουλάχιστον υπήρχε ένα όριο μέχρι σήμερα. Εδώ κάπου βρισκόμαστε και με τον νέο κορωνοϊό.
Ακόμα μια πρακτική που αναδύει τη νέα γενιά μολυσματικών ιών είναι και η παρακάτω: Η ταχύτατη αστικοποίηση ενίοτε γίνεται σε βάρος σχετικά άθικτων φυσικών οικοσυστημάτων ή και παρθένων δασών. Η οικοδομική αυτή επέκταση, πρώτα εξοντώνει ή διώχνει τα ανεπτυγμένα μεγάλα είδη, ενώ τα μικρά μένουν στο έδαφος, στον αέρα, στα μικρά υπολείμματα της φύσης στα νέα αστικά περιβάλλοντα. Έρχονται σε επαφή με τον άνθρωπο και αυτή η διαταραχή τα ωθεί να αποπειραθούν να βρουν νέους ξενιστές. Κάποια από τις απόπειρές τους μπορεί να πετύχει.
Εσωτερική ανατομία της επιδημιών
Εξετάζοντας το πώς διαμορφώνεται η συμπεριφορά των ατόμων αλλά και της κοινωνίας απέναντι σε μια συγκεκριμένη επιδημία, αποκαλύπτεται ότι υπάρχουν ορισμένες στάσεις και συμπεριφορές που επαναλαμβάνονται.
Καταρχάς, παρατηρείται τάση άρνησης της συγκεκριμένης κάθε φορά επιδημίας. Τα πρώτα κρούσματα χολέρας σημειώθηκαν τον Ιούνιο του 1832 στη Νέα Υόρκη. Όταν η Ιατρική Εταιρεία της πόλης ανακοίνωσε τη διάγνωση πέντε περιπτώσεων, δέχθηκε επιθέσεις από πολίτες οι οποίοι θεώρησαν τη σχετική δημοσιότητα άστοχη και βιαστική. Η άρνηση της οδυνηρής πραγματικότητας παρατηρείται επίσης σε εθνικό επίπεδο. Μετά το πρώτο ξέσπασμα γρίπης στις ΗΠΑ, το 1918, κύματα της επιδημίας έκαναν την εμφάνισή τους δύο μήνες αργότερα στην Αγγλία, τη Γαλλία και την Ισπανία. Στην αρχή, καθεμιά από τις χώρες αυτές προσπάθησε να αρνηθεί την ύπαρξη της ασθένειας εντός των συνόρων της (παραδεχόμενη, βεβαίως, ότι η γρίπη βρισκόταν σε έξαρση «κάπου αλλού»).
Από τη στιγμή που θα αναγνωρισθεί επίσημα μια επιδημία, ακολουθεί αυτόματα η εντύπωση ότι κάποιος (ή κάτι) φταίει για την εκδήλωσή της. Όσο διάστημα η βουβωνική πανώλη σάρωνε την Ευρώπη, το 1348, προβαλλόταν ο αντισημιτικός ισχυρισμός ότι την επιδημία προκάλεσαν οι Εβραίοι με τα δήθεν μολυσμένα πηγάδια τους.
Οι επιδημίες χολέρας στις ΗΠΑ αποδόθηκαν άδικα στους φτωχούς. Εκείνη την εποχή η φτώχεια αντιμετωπιζόταν ως συνάρτηση τεμπελιάς και ακολασίας. Δεδομένου ότι οι μετανάστες ήταν κατά κανόνα οι φτωχότεροι, κατηγορούνταν για την επιρρέπειά τους στη χολέρα. Κατηγορούνταν επίσης για το ότι εισήγαγαν την ασθένεια στη χώρα. Αλλά και οι πόρνες κατηγορήθηκαν ότι προκάλεσαν την επιδημία, παρ’ ότι κανείς δεν θεωρούσε τη χολέρα αφροδίσιο νόσημα.
Πέρα από την άρνησή τους να παραδεχθούν τις δικές τους επιδημίες, οι χώρες που επλήγησαν από τη γρίπη του 1918 άρχισαν να κατηγορούν η μία την άλλη. Οι Γάλλοι, π.χ., αναφέρονταν στην επιδημία με την ονομασία «Πανώλη της Ισπανικής Κυρίας», ενώ οι Άγγλοι την αποκαλούσαν «Γαλλική Νόσο».
Το αποτέλεσμα είναι η κοινωνία να θεωρεί τους γιατρούς αποτυχημένους. Άμεσο παρακολούθημα της αποτυχίας αυτής είναι η άνθηση των εναλλακτικών θεραπειών για την αντιμετώπιση των επιδημιών.
Κάποιες φορές, πάντως, οι γιατροί είχαν συμβάλει στην κακή φήμη τους. Έγινε φανερό ότι μεγάλος αριθμός γυναικών της μεσαίας τάξης προσβλήθηκε από σύφιλη και βλεννόρροια εξαιτίας των συζύγων τους, οι οποίοι, με τη σειρά τους, την είχαν αρπάξει από τις πόρνες. Για να μην ενοχοποιηθούν οι «ευυπόληπτοι αστοί» στη διάδοση των αφροδισίων νοσημάτων, οι γιατροί διακήρυξαν την άποψη ότι υπήρχε πιθανότητα τυχαίας, μη σεξουαλικής μετάδοσης της σύφιλης και της βλεννόρροιας. Εκείνη την εποχή είχε προφανώς μεγαλύτερη σημασία η προστασία της φήμης των ανδρών της καλής κοινωνίας από την ορθή αντιμετώπιση των νόσων. Η εκδοχή της τυχαίας μετάδοσης εξακολουθεί να διαδίδεται ώς σήμερα, παρ ότι ουδέποτε προσφέρθηκε η παραμικρή απόδειξη για κάτι τέτοιο.
Η πρώτη ένδειξη προσβολής ανθρώπου από τον ιό του AIDS βρέθηκε σε δείγματα ορού από την Αφρική το 1959. Τα πρώτα κρούσματα του AIDS θεωρείται ότι εμφανίστηκαν περί τα τέλη της δεκαετίας 1960-70. Τα μέσα της δεκαετίας 1970-80, σε περίοδο σεξουαλικής ελευθεριότητας, η μεγάλη αύξηση των αεροπορικών ταξιδιών προκάλεσε την εξάπλωση του ιού σ' ολόκληρο τον κόσμο. Η πολλαπλή χρήση της ίδιας βελόνας από τους χρήστες ναρκωτικών έγινε μέσο για τη μετάδοσή του σ’ αυτή την ομάδα, η οποία εν συνεχεία αποτέλεσε τον αγωγό για τη μετάδοσή του στην υπόλοιπη κοινωνία.
Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, οι δύο μεγαλύτερες απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα είναι η κλιματική αλλαγή και οι αναδυόμενες μεταδοτικές ασθένειες, ειδικά μια πανδημία της γρίπης.
Ρέκβιεμ για τον ιό της ευλογιάς...
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 υπολογίζεται ότι, παγκοσμίως, εμφανίζονταν περίπου 50 εκατομμύρια περιστατικά ευλογιάς κάθε χρόνο. Το 1967, 15 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθηκαν και 2 εκατομμύρια πέθαναν.
Η ασθένεια είχε υψηλό ποσοστό θνησιμότητας, περίπου 30%. Όσοι επιβίωναν έμεναν με χαρακτηριστικές ουλές - εξανθήματα στο πρόσωπο (έτσι προέκυψε και η λέξη «βλογιοκομμένος»). Τα σημάδια της ευλογιάς τα έφεραν πολλοί, ποσοστό 65-85% των επιζώντων. Σε μικρότερα ποσοστά, η λοίμωξη προκαλούσε τύφλωση, παραμόρφωση στα άκρα λόγω αρθρίτιδας και οστεομυελίτιδας κ.ά.
Η αντίστροφη μέτρηση για την ευλογιά, σχετίζεται με το αποτελεσματικό εμβόλιο και τη γενίκευση των εμβολιασμών! Το εμβόλιο παρείχε προστασία στο 95% των εμβολιαζόμενων ατόμων. Το τελευταίο κρούσμα ευλογιάς στη Γη εμφανίστηκε στη Σομαλία το 1977. Το 1980, ο ΠΟΥ ανακοίνωσε την εξάλειψή της.
Στην Ελλάδα, η τελευταία επιδημία ευλογιάς εμφανίστηκε το 1951 στη Μάνδρα Αττικής, ενώ ο εμβολιασμός σταμάτησε το 1980, όπως και σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ώς σήμερα, η ευλογιά είναι η μοναδική νόσος του ανθρώπου που έχει εξαλειφθεί πλήρως. Αυτό σημαίνει ότι ο ιός της ευλογιάς δεν κυκλοφορεί ελεύθερος στη φύση, αλλά υπάρχει μόνο σε μπουκαλάκια για ερευνητικούς σκοπούς. Αρχικά, ο ΠΟΥ είχε αποφασίσει να καταστρέψει εντελώς αυτό το «είδος», αλλά το ξανασκέφτηκε και το 2002 αποφάσισε να μη... φτωχύνει τη βιοποικιλότητα κατά ένα είδος. Τα δείγματα του ιού της ευλογιάς, σήμερα διατηρούνται σε δυο τοποθεσίες, στο Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (CDCC) στις ΗΠΑ και στο Κρατικό Κέντρο Βιοτεχνολογίας του Κόλτσοβο, στη Ρωσία, όπου φυλάσσονται από στρατιωτική δύναμη ενός συντάγματος.
Το δίλημμα για την πλήρη καταστροφή του ιού ή όχι είχε τεθεί σε ένα σύντομο σημείωμα στο περιοδικό Νέα Οικολογία (1994) από τον Κίμωνα Χατζημπίρο. Από τη μια, βρίσκεται η τεράστια απειλή για την ανθρωπότητα από πιθανή διαρροή του ιού. Από την άλλη, εύλογος είναι ο οικολογικός προβληματισμός, ότι δεν πρέπει να επιδιώκει τη μείωση της βιοποικιλότητας του πλανήτη. Ο Χατζημπίρος ισχυρίστηκε ότι απουσίαζε κάποιος οικολογικός αντίλογος στο δίλημμα. Τελικά, δόθηκε... οικολογική λύση, όχι όμως με οικολογικά επιχειρήματα. Το ρέκβιεμ για τον ιό της ευλογιάς δεν γράφτηκε ποτέ! Υπάρχει σε δυο μπουκαλάκια. Ο φονικότερος ιός, αλλά και ο μόνος που εξαλείφθηκε πλήρως, δεν αποτελεί κανενός είδους κίνδυνο για τον άνθρωπο.
[1] Κάτι ανάλογο συνέβη το 1755 με τον σεισμό της Λισσαβώνας, το μέγεθος του οποίου εκτιμήθηκε ανάμεσα στα 8,5 με 9 Ρίχτερ και η έντασή του σεισμού στα XI της κλίμακας Μερκάλι, όταν η ένταση XII σημαίνει «ολική καταστροφή». Ο σεισμός αυτός ήταν η αρχή του τέλους των αποικιακών φιλοδοξιών της Πορτογαλίας. Έδωσε όμως έναυσμα στη γένεση της σύγχρονης σεισμολογίας.
Σάκης Κουρουζίδης
Διδάκτορας Γεωφυσικής, εργάστηκε στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Αστεροσκοπείου Αθηνών ενώ επί χρόνια υπήρξε διευθυντής της Διευθύνσεως Υποστήριξης Ερευνών του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Δρων οικολόγος, διετέλεσε διευθυντής των περιοδικών Νέα Οικολογία και Δαίμων της Οικολογίας. Ίδρυσε και διεύθυνε την Ευώνυμο Οικολογική Βιβλιοθήκη στην οποία έχει εκδώσει πολλά βιβλία.
